Księga Pierwsza: Gospodarstwo

Tadeusz Soplica, młody panicz, powraca na Litwę po ukończeniu nauki w Wilnie. Zauważa, że jego dawny pokój został przeznaczony dla kobiety. Wchodząc do pokoju, staje w oknie i widzi w ogrodzie Zosię (młodą, nieznaną dziewczynę). Dziewczyna, wchodząc do pokoju przez okno z ogrodu, zostaje zaskoczona widokiem Tadeusza. Zosia, przestraszona, krzyczy i ucieka natychmiast z pokoju.

Tadeusz, zmieszany, wychodzi na dziedziniec, gdzie spotyka Wojskiego, który informuje go o zjeździe gości z powodu sądów granicznych toczących się między Sędzią Soplicą a Hrabią Horeszką o zamek. Podczas wieczerzy w ruinach zamku, Sędzia wygłasza naukę o staropolskiej grzeczności. Rozpoczyna się spór Asesora i Rejenta o to, który z ich chartów – Kusy czy Sokół – jest lepszy. Wieczerza kończy się przeniesieniem stołów do zamku przez Woźnego Protazego, który chce w ten sposób dowieść praw Sędziego do posiadania spornego zamczyska.

Księga Druga: Zamek

Wczesne polowanie z chartami (na zająca) kończy się nierozstrzygniętym sporem Asesora i Rejenta o to, który chart był lepszy. Hrabia spotyka Gerwazego (Klucznika) pod zamkiem. Gerwazy opowiada Hrabi historię zamordowania Stolnika Horeszki (ostatniego dziedzica zamku) przez Jacka Soplicę (ojca Tadeusza) i namawia Hrabiego do zbrojnego odzyskania mienia.

Hrabia widzi Zosię w ogrodzie (gdy karmi ptactwo) i jest nią zachwycony, lecz ksiądz Robak grozi mu laską, by odszedł. Podczas śniadania, Telimena opowiada anegdotę petersburską, chwaląc rosyjskie urzędy za porządek i skuteczność w sądach o psy. Nowy spór Asesora i Rejenta zostaje zażegnany interwencją księdza Robaka, który uderza ich głowami. Na propozycję Wojskiego, panowie zgadzają się rozstrzygnąć spór zakładem. Goście udają się na grzybobranie.

Księga Trzecia: Umizgi

Hrabia skrada się do ogrodu, by zobaczyć Zosię, ale widząc ją w otoczeniu dzieci i gęsi, jest rozczarowany jej prostactwem. Telimena rozmawia z Sędzią w "Świątyni Dumania". Sędzia planuje wydać Tadeusza za Podkomorzankę Annę, lecz Telimena przekonuje go, by ożenił Tadeusza ze swoją wychowanką, Zosią, by zagwarantować sobie schronienie na starość.

Hrabia rysuje Telimenę; Tadeusz dołącza do rozmowy, broniąc piękna polskiej natury (obłoków, drzew) przed kultem włoskim Hrabiego. Tadeusz i Telimena wymieniają gesty miłości, a Tadeusz otrzymuje od niej bilecik i klucz. Niespodziewany gość ogłasza, że w puszczy pojawił się niedźwiedź, co prowadzi do planowania obławy.

Księga Czwarta: Dyplomatyka i Łowy

Tadeusz budzi się i, widząc Zosię w papilotach przez okno, uświadamia sobie pomyłkę z Telimeną. Tadeusz, zły i zmieszany, pędzi na polowanie. W karczmie Jankiela zbiera się szlachta. Ksiądz Robak, posługując się tabakierą z Jasnej Góry i rozmawiając o Napoleonie i Dąbrowskim, podburza szlachtę do rozpoczęcia powstania przeciw Moskalom.

Gerwazy stwierdza, że kula pochodziła z horeszkowskiej broni i przypisuje zasługę Jackowi Soplicy. Spór Asesora i Rejenta zostaje wznowiony, gdy polowanie przerywa ucieczka zająca (kota), za którym charty nie są w stanie podążyć. Wojski próbuje opowiedzieć historię Doweyki i Domeyki.

Księga Piąta: Kłótnia

Telimena, rozważając przyszłość, przygotowuje Zosię do "wyjścia na świat". Tadeusz, spotykając Zosię ubraną w salonowy strój, jest zdezorientowany i nieszczęśliwy, czując się oszukany. Tadeusz ucieka do "Świątyni Dumania", gdzie spotyka Telimenę. Godzą się po incydencie z mrówkami, które gryzą Telimenę.

Tadeusz dostrzega wady Telimeny (naróżowaną cerę, brak zębów, zmarszczki) i traci do niej uczucia. Hrabia demonstracyjnie adoruje Zosię. Podczas wieczerzy Podkomorzy orzeka, że skóra niedźwiedzia należy się Hrabi, co wywołuje gniew magnata. Gerwazy prowokuje kłótnię, nakręcając zegar w zamku. Hrabia obraża Podkomorzego, który wyzywa go na pojedynek. Tadeusz również wyzywa Hrabię. Hrabia i Gerwazy uciekają i planują zajazd na Soplicowo.

Księga Szósta: Zaścianek

Sędzia pisze pozew przeciw Hrabi i Gerwazemu; Woźny Protazy wyrusza go doręczyć. Robak gwałtownie sprzeciwia się procesowi i nalega na Sędziego, by ten pogodził się z Hrabią, ponieważ Napoleon wypowiedział wojnę Rosji i potrzebne jest powstanie.

Robak opuszcza Soplicowo. Protazy, ukrywając się w konopiach (by doręczyć pozew), dowiaduje się, że Hrabia ruszył do zaścianka Dobrzyńskiego. Opis zaścianka Dobrzyńskiego i Maćka Dobrzyńskiego (Zaboki/Kurek na Kościele), szlachcica słynącego z męstwa i przydomku Rózeczka (od szabli).

Księga Siódma: Rada

W zaścianku Dobrzyńskim odbywa się narada szlachty. Bartek Prusak (który wrócił z Wielkopolski) opowiada o zwycięstwach Polaków pod Jeną i wzywa do ostrożnego, ale zdecydowanego działania. Maciek Chrzciciel (Kropiciel) i Buchman spierają się o metody: Chrzciciel wzywa do natychmiastowej walki, Buchman do organizacji i konfederacji. Jankiel radzi czekać i unikać gwałtu.

Gerwazy wchodzi i, wyciągając rapier Scyzoryk, podburza szlachtę, by zamiast konfederacji, uderzyła na Soplicę, motywując to zemstą za Stolnika i koniecznością "oczyszczenia domu" przed Napoleonem. Szlachta krzyczy: „He że na Soplicę!". Maciek Dobrzyński (Kurek) protestuje przeciwko głupiej decyzji, wołając: „A głupi! a głupi!". Naradę zrywa nagłe przybycie Hrabi z jazdą; Maciek zamyka drzwi chaty. Szlachta pije i rusza w cwał na Soplicowo.

Księga Ósma: Zajazd

Tadeusz wyznaje Sędziemu, że kocha Zosię, ale z powodu pomyłki z Telimeną, musi wyjechać, by nie krzywdzić narzeczonej (Podkomorzanki Anny) i by wypełnić wolę ojca, służąc w wojsku. Sędzia, w gniewie, rozkazuje Tadeuszowi, by natychmiast poślubił Zosię. Telimena konfrontuje Tadeusza i obwinia go o zdradę, grożąc, że „wyda światu twoje bezeceństwa".

Tadeusz, z poczuciem winy i rozpaczy, ucieka nad stawy, rozważając samobójstwo. Hrabia z dżokejami porywa Tadeusza przy stawach. W Soplicowie rozpoczyna się zajazd Dobrzyńskich pod wodzą Hrabi i Gerwazego. Hrabia bierze Sędziego i jego rodzinę za więźniów wojennych, powołując się na Birbante-rokkę (włoski przykład).

Szlachta rozpoczyna plądrowanie i rzeź zwierząt (furażowanie). Gerwazy odnajduje Woźnego Protazego, zmuszając go (pod groźbą Scyzoryka) do ogłoszenia intromisji Hrabi do Soplicowa; Protazy ucieka, ogłaszając protestację. Upita szlachta zasypia.

Księga Dziewiąta: Bitwa

Płut (Polak zrusyfikowany) szantażuje Sędziego, żądając okupu (1000 rubli za głowę) i grożąc mu „Żółtą Księgą" (kodeksem praw wojennych). Ksiądz Robak przybywa w stroju kwestarza, upija oficerów i prowokuje bitwę. Płut usiłuje pocałować Telimenę, co wywołuje reakcję Tadeusza, który uderza go w twarz. Robak podaje Tadeuszowi broń i wybucha bitwa.

Szlachta Dobrzyńska zostaje uwolniona i zbroi się w broń z kwestarskich wozów. Konewka i Sak dokonują zasadzki z pokrzyw, rażąc Moskali. Robak ratuje życie Hrabi, zasłaniając go własnym ciałem przed kulą, i zostaje ranny. Płut, tchórzliwie się ukrywając, usiłuje zabić Tadeusza strzałem. Ostatecznie Wojski przewraca sernicę na trójkąt Moskali, przesądzając o zwycięstwie szlachty. Kapitan Ryków poddaje się Podkomorzemu, a Płut ucieka, kryjąc się w pokrzywach.

Księga Dziesiąta: Emigracja. Jacek

W naradzie zwycięzców Ryków zgadza się poświadczyć, że całą winę za bitwę ponosi zaginiony (prawdopodobnie zabity) Płut. Podkomorzy radzi Tadeuszowi, Maćkowi Chrzcicielowi i innym, którzy brali udział w walce, uciekać za Niemen do Księstwa Warszawskiego, by uniknąć kary carskiej.

Sędzia naciska, by Tadeusz i Zosia zaręczyli się przed jego wyjazdem. Tadeusz odmawia natychmiastowych zaręczyn, chcąc najpierw zdobyć sławę i nie więzić Zosi obietnicą. Zosia daje Tadeuszowi relikwiarzyk i obrazek św. Genowefy. Hrabia, który odrzuca zaloty Telimeny, postanawia rywalizować z Tadeuszem na polu sławy i udaje się na emigrację.

Księga Jedenasta: Rok 1812

Nadchodzi wiosna 1812 roku. Wojska polskie i francuskie (Dąbrowski, Kniaziewicz) kwaterują w Soplicowie. Wojski przygotowuje wielką ucztę dla generałów i z okazji zaręczyn trzech par. Po mszy w kaplicy leśnej, Podkomorzy ogłasza rehabilitację Jacka Soplicy (Robaka), który pośmiertnie otrzymuje Legię Honorową.

Wojski rozstrzyga spór Asesora i Rejenta o charty, orzekając remis i nakazując im pojednanie. Na uczcie Podkomorzy przedstawia generałom pary narzeczonych: Tadeusza (w mundurze ułana) i Zosi (w litewskim stroju żniwiarki), oraz Asesora i Teklę Hreczeszankę (Podkomorzankę). Hrabia, mianowany pułkownikiem, adoruje Zosię, rysując ją.

Księga Dwunasta: Kochajmy Się

Odbywa się ostatnia staropolska uczta. Wojski, jako Marszałek Dworu, opisuje gościom serwis stołowy, przedstawiający historię sejmików. Maciek Dobrzyński przybywa, ale odmawia jedzenia (odwraca talerz), krytykując Napoleona i mundury (szczególnie frak Rejenta), po czym opuszcza stół.

Gerwazy ofiarowuje swój rapier Scyzoryk generałowi Kniaziewiczowi. Telimena (w stroju francuskim) jest narzeczoną Rejenta. Tadeusz i Zosia ogłaszają uwolnienie włościan i nadanie im ziemi na własność. Gerwazy godzi się z Soplicami i ofiarowuje Zosi skarby Stolnika.