Pan Tadeusz: Fabuła - Zajazd, Spór o zamek [Analiza, Q&A]

Fabuła »Pana Tadeusza« rozwija się na trzech głównych, splatających się ze sobą osiach.

To właśnie wzajemne przenikanie się tych wątków napędza akcję i nadaje eposowi jego uniwersalny wymiar.

Historia sporu o zamek jest długa i skomplikowana. Zamek był dziedzictwem rodu Horeszków, ale po śmierci ostatniego właściciela, Stolnika, jego dobra zostały częściowo przejęte przez wierzycieli i rząd zaborcy.

O prawo do samych ruin proces zaczęli Sędzia Soplica i Hrabia, daleki krewny Horeszków. Sprawa toczyła się przez wiele lat i przechodziła przez różne instancje sądowe:

Konflikt ten, podsycany przez Gerwazego, staje się w utworze symbolem sporów i kłótliwości szlachty, a jego kulminacją jest zbrojny zajazd na Soplicowo.

Gerwazy opowiada historię śmierci Stolnika Hrabiemu w ruinach zamku (Księga Druga). Według jego relacji, zamek został niespodziewanie zaatakowany nocą przez Moskali. Stolnik wraz z garstką wiernych sług bohatersko się bronił.

Kiedy o poranku wydawało się, że atak został odparty, Stolnik wyszedł na ganek, aby wydać rozkazy do kontrataku. W tym momencie padł strzał:

Mordercą był Jacek Soplica, zwany »Wąsalem«, który śmiertelnie postrzelił Stolnika. To wydarzenie stało się dla Gerwazego traumą, która zrodziła w nim nieugiętą nienawiść do całego rodu Sopliców i pragnienie zemsty.

Po powrocie do Soplicowa Tadeusz wbiega do swojego dawnego pokoju z dzieciństwa i z zaskoczeniem odkrywa, że zamieszkuje go kobieta. Zaintrygowany, podchodzi do okna i w ogrodzie dostrzega niezwykłą postać:

Dziewczyna kogoś wypatruje, po czym klaszcze w dłonie, zeskakuje z parkanu i wbiega po desce opartej o ścianę prosto do pokoju. Zanim Tadeusz zdążył się zorientować, dziewczyna, nucąc, chwyta sukienkę, lecz wtem dostrzega go w lustrze.

Przestraszona i blada, upuszcza strój i znika. To tajemnicze i ulotne spotkanie pozostawia Tadeusza »zmieszanego«, z głośno bijącym sercem.

Do pomyłki dochodzi podczas wieczerzy w zamku. Obok Tadeusza pozostawiono jedno puste miejsce, które po chwili zajmuje elegancko ubrana Telimena. Tadeusz, zafascynowany tajemniczą postacią z ogrodu, próbuje połączyć oba wizerunki.

Mimo widocznych różnic we wzroście i kolorze włosów, dochodzi do błędnego wniosku:

Jego młodzieńcze zadurzenie i skłonność do idealizacji sprawiają, że utożsamia Telimenę z eteryczną dziewczyną, co staje się źródłem serii komicznych i dramatycznych nieporozumień.

Polowanie na niedźwiedzia (Księga Czwarta) zakończyło się dramatyczną sceną. Gdy niedźwiedź został osaczony, Tadeusz i Hrabia, stojąc obok siebie, jednocześnie oddali strzał, lecz obaj chybili. Rozwścieczone zwierzę rzuciło się na nich.

W decydującym momencie, gdy młodzieńcom groziła niechybna śmierć, padł trzeci, celny strzał. Jak relacjonuje Gerwazy, wybawcą okazał się ksiądz Robak:

Używając starej jednorurki Gerwazego, Robak jednym strzałem w paszczę niedźwiedzia ocalił życie Tadeusza i Hrabiego, po czym zniknął, zanim ktokolwiek zdążył mu podziękować.

Wojski opowiada tę anegdotę, by załagodzić spór Asesora i Rejenta. Historia dotyczy dwóch szlachciców o bardzo podobnych nazwiskach, Domeyki i Doweyki, którzy pokłócili się o to, który z nich zabił niedźwiedzicę. Spór był tak zażarty, że postanowili stoczyć pojedynek na pistolety »przez niedźwiedzią skórę«.

Wojski, będąc ich sekundantem, użył podstępu. Kazał rozciąć skórę na długie pasy i rozciągnąć ją nad rzeką, tworząc z niej »most kosmaty«. Jednego z adwersarzy postawił na jednym końcu (przy ogonie), a drugiego na drugim (przy pysku) i rzekł:

Szlachta wybuchnęła śmiechem, a ośmieszeni przeciwnicy musieli się pogodzić. Ostatecznie ich rody połączyły się poprzez podwójne małżeństwo, a na pamiątkę tego wydarzenia wybudowano karczmę »Niedźwiadek«.

Bezpośrednią przyczyną bójki była prowokacja Gerwazego. Celowo zakłócił on trwającą wieczerzę, zaczynając nakręcać stare, zepsute zegary kurantowe, co wywołało nieznośny hałas. Kiedy Woźny Protazy zwrócił mu uwagę, Gerwazy rzucił w jego stronę pękiem kluczy, co było jawnym aktem agresji.

Iskrą zapalną, która przerodziła kłótnię w otwartą bójkę, było wyzwanie, jakie Hrabia, podburzony przez Klucznika, rzucił gospodarzom:

To publiczne znieważenie Podkomorzego i Sędziego doprowadziło do eskalacji konfliktu i wybuchu ogólnej bijatyki.

W swojej płomiennej przemowie w zaścianku Dobrzyn (Księga Siódma) Gerwazy użył kilku skutecznych chwytów retorycznych:

Połączył prywatną urazę z tradycją szlachecką, skutecznie podburzając dumnych, ale zubożałych szlachciców do walki w obronie honoru i rzekomego prawa.

W karczmie Jankiela (Księga Czwarta) ksiądz Robak, działając jako tajny emisariusz, sonduje nastroje i przedstawia szlachcie zarys planu narodowowyzwoleńczego. Nawołuje do przygotowania zbrojnego powstania na Litwie, które miałoby być zsynchronizowane z wkroczeniem Wielkiej Armii Napoleona.

Aby wyjaśnić sens powstania, posługuje się obrazową metaforą:

»Oczyszczenie domu ze śmieci« to wezwanie do pozbycia się moskiewskiego zaborcy własnymi siłami, jeszcze przed przybyciem Francuzów. Ma to na celu pokazanie Napoleonowi, że Litwini są narodem gotowym do walki o swoją niepodległość.

Maciek nad Maćkami (zwany też Kurkiem na Kościele) to sędziwy patriarcha rodu Dobrzyńskich. Jest to dawny konfederat barski, człowiek o ogromnym autorytecie, ceniony za mądrość i patriotyzm. Jego zdanie jest decydujące dla całej szlachty. Jego mądrość polityczna wynika z bolesnego doświadczenia Konfederacji Barskiej, gdzie prywata i partykularne interesy często niweczyły sprawę narodową.

Wobec planu zajazdu na Soplicowo, przedstawionego przez Gerwazego, Maciek przyjmuje postawę skrajnie krytyczną. Widzi w nim akt prywaty, który odciąga uwagę od najważniejszej sprawy – walki o ojczyznę.

Jego oburzenie jest wyrazem trzeźwej oceny sytuacji. Reaguje na knowania Klucznika z pogardą i gniewem, kwitując całą naradę słowami:

Potępia porzucenie wielkiej sprawy narodowej na rzecz małostkowego sporu, pokazując, że pieniactwo jest największym wrogiem wolności.